مراحل قرآن‌پژوهي در اينترنت (اختصاصي يزدفردا )

مراحل قرآن‌پژوهي در اينترنت (اختصاصي يزدفردا )
مهدي واحديان اردکاني
كارشناس مسائل سياسي وفرهنگي

اگر اهل تحقيق و مطالعه باشيد، حتماً تاكنون براى پژوهش درباره يك موضوع كلى يا جزيي در جستجوى منابع مورد نياز خود بوده‏ايد. اطلاع از منابع، شناسايى و در پايان دسترسى و استفاده از آنها مهمترين مراحل تحقيق و پژوهش شما به شمار مى‏آيند. بديهى است هر قدر منابع موردنظر نظامندتر، سامان‌يافته‏تر و كارآمدتر باشند، شما را در امر پژوهش بيشتر يارى مى‏دهند. در اين راه، شيرين‌ترين لحظه، زمانى است كه با خيالى آسوده منابع را دريابيد و با بهترين ابزار و امكانات و راحت‏ترين فهرست‏ها، بتوانيد مطالب دلخواه خود را تهيه و تنظيم كنيد.
آنچه را كه تا كنون به عنوان منابع تحقيق خود دنبال مى‏كرديد، غالباً كتاب، مجلاّت و پايانامه‏ها بودند كه براى دسترسى به آنها از راه‏هايى مانند: انواع فهرستِ كتابخانه‏ها، نمايه‏هاى مطبوعات و مقالات بانك‏هاى اطلاعاتى و نرم‏افزارهاى تخصصى، اقدام مي‌كرديد. در آغاز پيدايش اينترنت در كشور ما و حضور آن در حوزه‏هاى گوناگون علمى و پژوهشى، به ويژه موضوعات اسلامى، نمى‏توانستيم آن را يكى از منابع اصلى كارآمد بدانيم، اما با پيشرفت اينترنت، به ويژه در حوزه‏هاى علوم اسلامى و عرضه منابع گوناگون در آن، اينترنت به عنوان يكى از منابع مهم در كنار ديگر منابع در زمينه گوناگون پژوهشى به شمار آمد. پس از آن، بخش چشمگيري از همان منابع پيشين هم در اينترنت قرار گرفت و اكنون قابل استفاده است و درباره بسيارى از متون و منابع، زمينه‏ها و امكانات پژوهشى خوبى هم فراهم شده است. در دنياى كنونى، كتاب مقدّس «قرآن كريم»، نه تنها براى ما مسلمانان محترم است، بلكه هر پژوهشگر بى‌طرفى در دنيا به كتابى كه بيش از يك ميليارد نفر به آن احترام مى‏گذارند، علاقه‌مند مى‏شود. شاهد اين مدعا آن است كه بيش از 70% صفحات اينترنتى قرآنى به زبان انگليسى و تنها 17% از آنها به زبان‏هاى عربى و فارسى هستند. طبيعى است كه اينترنت به عنوان يك رسانه جهانى، مخاطبان جهانى را در نظر بگيرد و زبان انگليسى به عنوان پرمخاطب‏ترين زبان جهان، بيشترين مطالب درباره قرآن كريم را به خود اختصاص بدهد. قرآن‏پژوهى در تاريخ، داستان بلندى دارد. جالب است بدانيم قرآن در نهصد سال قبل توسط «پيرلوونه رايل (1092 ـ 1165م)» به لاتين ترجمه شد. با آغاز جنگ‏هاى صليبى و آشنايى بيشتر غرب با جهان اسلام و منابع اسلامى، تب و تاب پژوهش قرآنى در بين مستشرقان بالا گرفت. در غرب ده‏ها عنوان پايان‏نامه درباره موضوعات قرانى تأليف شده است كه البته در كشورهاى اسلامى هم اين نهضت پژوهش و نگارش وجود داشته است و تفسيرهاى متعددى براى قشرهاى گوناگون عرضه شده و پايان‏نامه و مجلات متنوعى به مباحث قرآنى پرداخته‏اند. در اين مقاله برآنيم كه فارغ از معرفى پايگاه‏ها و توصيف محتوايى هر يك از آنها به صورت معمول، روش پژوهش، جستجو، شناسايى و دستيابى به مطالب قرآنى را پيش روى شما نهيم.
محور اصلى بحث، پايگاه‏ها و صفحات فارسى قرآن است و جز در موارد خاص به مطالب ديگر زبان‏ها اشاره نمى‏كنيم. اكنون شما اينترنت را دوست خود بدانيد. براى پژوهش در زمينه قرآن و موضوعات وابسته به آن پيش از هر چيز بايد معين كنيد كه دقيقاً به دنبال چه چيزى هستيد؟ اين امر به شما كمك مى‏كند كه بدانيد از كجا و چگونه و از چه ابزارى آغاز كنيد. هرچند اين مرحله بسيار ساده به نظر مى‏رسد، اما از اهميت زيادى برخوردار است. در يك نگاه كلى، دو روش را مى‏توان پيش روى كاربران نهاد. البته روشن است كه انتخاب هر يك از دو روش، به نوع مطلب و خواسته كاربر بستگى دارد. اين دو راه عبارتند از:
روش نخست، مراجعه به موتورهاى جستجو و استفاده از آنها براى دستيابى به مطلب مورد نظر است.
روش دوم، مراجعه به فضاهاى طبقه‏بندى موضوعى در اينترنت است كه شاهراه‏هاى اطلاعاتى، فهرست‏هاى راهنما و دسته‏بندى‏هاى موضوعى در پايگاه‏هاى قرآنى و اسلامى را شامل مى‏شود. در مورد روش نخست، مطلب خاصى را ارايه نمى‏كنيم، زيرا موتورهاى جستجو و قابليت‏هاى آن يك موضوع كلى‏اند و به موضوعات قرآنى اختصاص ندارند. موتورهاى جستجو يك ابزارند؛ يعنى اطلاعات اين پايگاه‏ها توسط كسى جمع‏آورى و طبقه‏بندى نشده است، بلكه ابزارى هست كه اطلاعات داخل پايگاه‏ها را به صورت خودكار جمع‏آورى مى‏كند و صفحات اينترنت را بنا بر خواسته ما مرتب كرده، نمايش مى‏دهد. از اين‏رو، درباره اهميت و جايگاه روش نخست در اينجا به بيان مطالبى بسنده مى‏كنيم. اين روش، زمانى كاربرد بهينه دارد كه موتور جستجوى مناسب و در جستجو نيز واژگان كليدى خوبى را برگزينيد. چنانچه موضوع تحقيقى شما، موضوعى تازه، به روز و جزيي باشد، استفاده از موتورهاى جستجو و شروع كار با آنها بهتر است. چون پايگاه داده‏هاى موتورهاى جستجو بسيار وسيع است بايد موضوع تحقيقى و نيز واژگان كليدى مرتبط با آن كه در كادر جستجو درج مى‏شوند، كاملاً مشخص و جزيي باشد، زيرا با امتحان يك موضوع كلى در موتور جستجوى بزرگ، نتايج بى‌شمارى ارايه خواهد شد و قطعاً نتايج نامربوط در آنها بسيار خواهد بود. هم‌اكنون، بهترين و مناسب‏ترين ابزار براى اين كار موتور جستجوى «گوگل» است كه امروزه به عنوان معروف‏ترين و قدرت‏مندترين موتور جستجوى وب شناخته شده و به تعبير ديگر، براى شمار بسياري از كاربران در سراسر دنيا، به صفحه اوّل اينترنت تبديل شده است. براى دستيابى به منابع بهتر و مناسب‏تر از بخش جستجوى پيشرفته گوگل استفاده كنيد. در اين بخش، مى‏توانيد كلمات و عبارات مورد جستجوى خود را به شكل‏هاى گوناگون تعريف و دامنه جستجو را به زبان، قالب هر پرونده (فايل)، زمان ارايه در اينترنت و جايگاه مطلب در صفحات وب محدود كنيد. ضمن اين كه مى‏توانيد جستجوى خود را به نشانى خاصى در اينترنت نيز محدود كنيد، اما در روش دوم، فرض بر اين است كه شما مى‏خواهيد با دنبال كردن درخت موضوعات به مطلب مورد نظر خود برسيد.
براى اين كار، چند محور به عنوان رئوس اصلى خواسته‏هاى شما مدّنظر است. محورهاى كلى كه در اين قبيل تحقيقات و پژوهش‏ها متصور است، عبارتند از:متن قرآن و ترجمه، تفسير قرآن، علوم قرآن، مجلاّت و مقالات قرآنى، كتابخانه و كتابشناسى قرآن، پايان‏نامه‏هاى قرآنى.
الف) متن قرآن و ترجمه متن قرآن كريم در اينترنت بسيار عرضه شده و به آسانى قابل دستيابى است كه البته برخى از آنها همراه با ويژگى‏هايى متفاوت ارايه شده‏اند. براى دسترسى به آيات و سوره‏ها، بهترين مورد، جايى است كه سوره و شماره آن قابل انتخاب باشد و امكان مقابله بين متن و ترجمه ـ عملاً ترجمه‏هاى فارسى و انگليسى ـ فراهم باشد و كاربر بتواند به ‏سرعت متن را ملاحظه كند، ترجمه آن را ببيند و يا بين ترجمه‏هاى گوناگون به مقايسه بپردازد. از اين رو، پايگاه‏هايى كه متن قرآن را همراه با اعراب به صورت فونت ارايه كرده‏اند، بهتر از پايگاه‏هايى هستند كه متون را به صورت تصوير ارايه كرده‏اند كه معمولاً هنگام نمايش از سرعت كمترى برخوردارند. چنانچه امكان جستجو در متن قرآن با ترجمه‏ها نيز فراهم باشد، امر تحقيق به مراتب آسان‏تر خواهد بود و كاربر با سرعت بيشترى به مطالب خود دست مى‏يابد.

براى اين كار، پايگاه‏هاى زير به عنوان بهترين پايگاه‏هاى داده در اينترنت معرفى مى‏شوند:
1ـ پايگاه الشيعه (http://www. al-shia. com/) با امكان نمايش متن قرآن به صورت PDF و تصوير، و همچنين امكان مشاهده چهار ترجمه فارسى و جستجو در متن قرآن و ترجمه‏ها همراه با امكان شنيدن صوت آيه مورد نظر.
2ـ پايگاه قرآن مقدس (http://www. holyquran. net/) با قابليت جستجو در متن قرآن از طريق وارد كردن كلمه يا عبارت، محدود كردن دامنه جستجو به بخشي خاص در قرآن. پايگاه حوزه (ttp://www. hawzah. net/) با امكان مشاهده متن قرآن و دو ترجمه فارسى آيت‌الله مكارم و استاد فولادوند و يك ترجمه انگليسى همراه با امكان آشنايى با سوره‏ها از طريق كتاب «آشنايى با سوره‏ها»، تأليف استاد جواد محدثى.

3ـ پايگاه (www. usc. edu/dept/msa/quran/index. html) براى مقايسه ترجمه انگليسى يوسفعلى، شاكر و پيكثال با همديگر به صورت آيه به آيه.
ب) تفسير قرآنبه منظور استفاده از تفاسير، نياز اوليه كاربر دسترسى به متن تفاسير و پس از آن، امكانات پژوهش در آنهاست. درباره ارايه متون تفسيرى شيعه پايگاه‏هاى زير در اختيار كاربران قرار دارد.

4ـ‌ پايگاه قرآن مقدّس (http://www. holyquran. net/)متن كامل تفاسير: الميزان، مجمع البيان، نورالثقلين و تقريب القرآن الى الاذهان در اين پايگاه ارايه شده است.
5ـ پايگاه غدير (http://www. ghadeer. org/) اين پايگاه شامل متن كامل ترجمه تفسير الميزان، تفسير نمونه، تفسير نور، تسنيم تفسير قرآن آيت‌الله جوادى آملى و تفاسير موضوعى و تك سوره‏اى از مرحوم شهيد مطهرى و استاد قرائتى است.

6ـ پايگاه دانشگاه اسلامى (http://www. u-of-islam. org/)؛ متن كامل تفسير التبيان، نورالثقلين، كنز الدقائق، تفسير بنايى، تفسير امام عسكرى و تفسير عياشى در اين پايگاه قابل دستيابى است.
پايگاه‏هاى شيعى متأسفانه امكانات پژوهشى مناسبى براى متون اصلى تفسيرى خود فراهم نكرده‏اند. با اين حال، در پايگاه «قرآن مقدس»، اين امكان هست كه كاربر تفسير هر آيه را با انتخاب يكى از سه تفسير الميزان، نورالثقلين و تقريب‏القرآن الى الاذهان ببيند. ضمن اين كه ترجمه انگليسى هر آيه نيز در كنار آن نمايش داده مى‏شود. همچنين در اين پايگاه، امكان كاوش در متن كتاب‏هاى تفسيرى و ديگر كتاب‏هاى مربوط به علوم قرآن نيز فراهم است.

براى دسترسى به منابع تفسيرى اهل سنّت، به پايگاه الاسلام (www. al-islam. com) مراجعه كنيد. آنچه در پايگاه‏هاى شيعى به عنوان يك نقطه ضعف نسبت به متون تفسيرى به شمار مى‏آمد، دقيقاً نقطه مقابله آن را در اين پايگاه مى‏يابيد. امكانات پژوهش بسيار جالبى در اين پايگاه طراحى شده است. هرچند بيشتر يا همه اين قابليت‏ها در برخى از پايگاه‏هاى ديگر اهل سنّت نيز وجود دارد، اما در اين مجال همين يك پايگاه به عنوان بهترين محيط براى اين جهت معرفى ميشود. در صفحه قرآن پايگاه الاسلام مى‏توان متن قرآن را به صورت تصويرى زيبا و خوانا همراه با قابليت‏هاى ذيل ملاحظه كرد: امكان انتخاب سوره، شماره سوره، شماره آيه، نام قارى، ترجمه قرآن به شش زبانِ: انگليسى، فرانسه، ترك، مالايى، اندونزيايى و هلندى و امكان انتخاب تفسير مورد نظر از ميان تفاسير ابن كثير، جلالين، طبرى و قرطبى. افزون بر اين كه تفسير هر آيه به صورت جداگانه نمايش داده مى‏شود و اختيار اعراب‏گذارى متن تمام متون تفسيرى نيز در اختيار كاربر قرار دارد.

پ) علوم قرآني مباحث مربوط به علوم قرآنى را در دو پايگاه: حوزه (www. hawzah. net) و بلاغ (www. balagh. net) بيابيد. نمودارهاى درختى و مباحث طبقه‏بندى شده نسبتاً مناسبى در هر دو پايگاه در اين زمينه قرار دارد كه از طريق درخت موضوعات و ريز موضوعات، مى‏توانيد به مطالب مورد نظر خود دست يابيد.
پايگاه‏هاى ديگرى هم در اين باره مطالبى را به صورت پراكنده آورده‏اند. در صورتى كه اين دو پايگاه، شما را از اين جهت بى‏نياز نكرد، بهتر است براى دسترسى به ديگر مطالب، از طريق جستجو يا فهرست‏هاى مقالات قرآن اقدام كنيد.

ت) مجلاّت و مقالات قرآنى
مقالات قرآنى يكى از گزينه‏هاى مهم و برجسته‏اى است كه مى‏تواند شما را در راستاي تكميل تحقيق و پژوهش بسيار كمك كند. مقالات و مجلات از اين جهت قابل بحثند كه هر دو كاملاً با هم مرتبطند و به طور معمول مجلات ارايه دهنده مقالات هستند. براى اين امر مى‏توان به دو راه اقدام كرد:
1ـ نشريات و مجلات قرآنى را بشناسيد و در صورتى كه در اينترنت نيز عرضه شده‏اند، جداگانه به يكايك آنها مراجعه و هر يك را ملاحظه كنيد، كه البته اين روش را به مطلوب به نظر نمى‏رسد.
2ـ‌ مراكز تجمع و ارايه مقالات قرآن در اينترنت را بشناسيد و چنانچه مقاله مورد نظر خود را نيافتيد، به جستجو متوسل شويد. براى دسترسى به اين گونه مقالات، بهتر است چند پايگاه برجسته در اين باره را به خاطر داشته باشيد:
پايگاه اطلاع‏رسانى مركز فعاليت‏هاى قرآنى دانشجويان كشور (http://www. iska. ir/)
اين پايگاه، گزينه‏اى را به مقالات قرآنى اختصاص داده است و هم‌اكنون، در دو بخش: فهرست مقالاتِ دهه هفتاد و نمايش مقالات تمام متن فعاليت مى‏كند. اين پايگاه تا كنون 190 مقاله را با متن كامل ارايه كرده است.

جستجوگر پايگاه‏هاى شيعى (http://www. shiasearch. com/)
هم‌اينك، بخش مقالات گزينه قرآن در اين پايگاه شامل 631 عنوان مقاله فارسى است كه شما را به جايگاه آن در اينترنت هدايت مى‏كند. همه اين مقالات بنا بر الفبا فهرست شده‏اند.
پايگاه بلاغ (http://www. balagh. net/)؛ پايگاه بلاغ، مقالات خوبى را با طبقه‏بندى موضوعى ارايه كرده است. اين مقالات بيشتر از مجلات وابسته به دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم گزينش شده است.
پايگاه حوزه (http://www. hawzah. net/)؛ گزينه قرآن پايگاه حوزه با توجه به نمودار درختى آن، شما را در اين راستا كمك مى‏كند. هرچند بخش عمده‏اى از اطلاعات موجود در هر گزينه، گزيده‏اى از كتاب‏هاى معتبر است، اما اين را نبايد فراموش كرد كه بسيارى از اين گزيده‏ها، خود يك مقاله مناسب به شمار مى‏آيند.

نرم‏افزارهاى موضوعى اينترنتى
با توجه به اين كه برخى از مطالب اينترنت، به تازگي به صورت موضوعى در قالب لوح‏هاى فشرده عرضه شده‏اند، مى‏توان از لوح فشرده «قرآن در اينترنت» نسخه 3 به خوبى استفاده كرد. در اين برنامه، 770 مقاله قرآنى به صورت تمام متن وجود دارد كه بنا بر زبان، فهرست نويسندگان و فهرست موضوعات (در 24 موضوع) مرتب شده‏اند. اين برنامه در آبان سال 1382 توسط شبكه اطلاع‏رسانى نور عرضه شده است.
براى دسترسى به مقالات از اين طريق، نخست به پايگاه «حوزه» برويد و از طريق بخش جستجوى اين پايگاه اقدام كنيد. مهمترين ويژگى اين بخش آن است كه متن كامل بالغ بر 0041 شماره مجله از 95 عنوان را در خود جاى داده و در آنها جستجو مى‏كند. خاصه اين كه بخشى از اين مجلات، صرفاً قرآنى‏اند.
چنانچه از اين طريق مطلب خود را نيافتيد، بهتر است با موتورهاى جستجو مانند «گوگل» پژوهش خود را سامان دهيد.

ث) كتابخانه و كتاب‏شناسى قرآن؛ هرچند برخى از كتاب‏هاى قرآن را كتب تفسيرى تشكيل مى‏دهند و در بخش تفسير به مهمترين آنها اشاره شد، مى‏توان براى اطلاع از كتاب‏هاى موجود در اينترنت، به جستجوگر پايگاه‏هاى شيعى مراجعه كرد. اين پايگاه بهترين جايى است كه فهرستى از كتاب‏هاى قرآنى اينترنتى را فراهم آورده است. كتاب‏ها بر پايه سه شاخصه: وجود متن در اينترنت، فقط معرفى كتاب و امكان بارگزارى (دانلود) فهرست شده‏اند. كاربر قادر است از طريق الفباى عناوين و جستجو، به كتاب مورد نظر دست يابد. در جستجو، امكان تعيين دامنه بنا بر چگونگى كتاب در اينترنت يا تاريخ اضافه شدن كتاب به پايگاه نيز وجود دارد.

ج) ـ پايان‏نامه
در اينترنت پايان‏نامه‏ها تنها معرفى مى‏شوند و كمتر ديده مى‏شود متن كامل پايان‏نامه‏اى در اينترنت يا جاى ديگر عرضه شود. آنچه مرسوم است و كاربرد هم دارد، معرفى پايان‏نامه همراه با چكيده آن است.
با اين حال، به جرأت مى‏توان گفت در اينترنت درباره هيچ موضوعى از موضوعات علوم اسلامى به اندازه قرآن و تفسير، پايان‏نامه معرفى نشده است. شما مى‏توانيد از معرفى 1751 پايان‏نامه در پايگاه مركز فعاليت‏هاى قرآنى دانشجويان كشور (www. iska. ir) اطلاع يابيد.
همچنين هزار پايان‏نامه در مقطع دكترا و كارشناسى ارشد قرآنى در پايگاه حوزه معرفى شده كه بنا بر آن، موضوع، نويسنده، استاد راهنما، رشته‏هاى تحصيلى، دانشگاه‏ها و مراكز عالى آموزشى، سال‏هاى تحصيلى و زبان‏هاى عربى و انگليسى مرتب شده است.

در پايان لازم است به اين نكته اشاره شود كه آنچه گفته شد مهمترين محورهايى بودند كه بيشتر پژوهشگران و محققان مى‏توانند در تحقيقات خود از آنها بهره ببرند، اما اين مسئله هرگز به اين معنا نيست كه كارهاى ديگر پژوهشى كه با موضوعات ديگرى چون هنر و قرآن، كارهاى گرافيكى و صوتى و تصويرى و هم‏خانواده‏هاى آن تحقيق به شمار نيايند، يا از ارزش كمترى برخوردار باشند؛ بنابراين، علاقه‌مندان به اين مطالب نيز مى‏توانند در اين جهت از اينترنت استفاده مطلوب را ببرند. عمده پايگاه‏هايى كه از آنها نام برده شد، بخشى از فضاى خود را به اين قبيل فعاليت‏ها و آثار اختصاص داده‏اند كه در جاى خود، قابل تقدير و استفاده است؛ باشد كه مطالب قرآني مورد استفاده عموم كاربران قرار گيرد.
انشاء‌الله